Myśli o niebieskich migdałach, jest ciągle rozproszony, buja w obłokach, wydaje się nieobecny, w ogóle nie słucha, co się do niego mówi – to komunikaty, które często słyszą o sobie uczniowie z deficytami w obszarze uwagi. Nauczyciele i rodzice często wychodzą z błędnego założenia, że uczeń może dowoli regulować swój poziom koncentracji uwagi. Nic bardziej mylnego. Koncentracja uwagi to proces poznawczy, którego jakość spada w wielu sytuacjach zupełnie niezależnie od chęci ucznia. Powody tego rodzaju trudności mogą być bardzo różne.
Czym jest koncentracja uwagi?
Koncentracja uwagi to nie tylko zdolność do podążania za narracją drugiej osoby. Dorośli czasem mają takie przekonanie – zauważają trudność dopiero wtedy, gdy dziecko zdaje się ich zwyczajnie nie słuchać. Koncentracja uwagi to zdolność do wyboru najważniejszego bodźca i utrzymania na nim skupienia.
Dla przykładu warto przywołać codzienną szkolną sytuację. Uczeń wykonuje zadania z matematyki, mimo że za oknem szkolnej klasy jest koszona trawa. Ignoruje dobiegające bodźce działające na zmysły słuchu i węchu – szum kosiarki i zapach skoszonej trawy. Potrafi dokonać obliczeń, mimo że w sali jest ponad dwadzieścia innych osób. Słyszy szepty, skrobanie ołówków, otoczenie jest pełne kolorów i wzorów, ale mimo to utrzymuje uwagę na zadaniu. Przerywa swoją pracę na chwilę, gdy do sali wchodzi inny nauczyciel z ogłoszeniem o szkolnym turnieju siatkówki – po czym wraca do miejsca, w którym skończył. Potrafi skorzystać z brudnopisu, nie pomija żadnego elementu zadania, zauważa, że kartka zadrukowana jest dwustronnie. Pracuje przez 20 minut.
W tym opisie typowej sytuacji szkolnej można zauważyć, że koncentracja uwagi to zespół kilku kluczowych dla edukacji zdolności do:
- skupienia się na wybranym bodźcu,
- dokonania selekcji bodźców i ignorowania tych nieistotnych,
- odporności na dystraktory i wracania do obranego celu,
- utrzymania uwagi przez konkretny czas,
- wytrzymałości mimo monotonii i uczucia znużenia.
Jakie trudności mogą wskazywać na deficyty uwagi?
Uczniowie, u których pojawiają się deficyty uwagi są postrzegani przez otoczenie jako roztrzepani, niezorganizowani. Często słyszą o sobie, że są „zdolni, ale leniwi”. Środowisku trudno jest zaakceptować fakt, że tego rodzaju kłopoty mogą być objawem innych towarzyszących dziecku trudności. Inaczej jest, gdy uczeń funkcjonuje na poziomie niepełnosprawności intelektualnej, na przykład w stopniu lekkim. Kłopoty z koncentracją uwagi to w takim przypadku naturalny element niepełnosprawności – uwaga dowolna nie rozwija się na podobnym poziomie, jak u dzieci w normie intelektualnej. Wtedy objaw z kręgu koncentracji uwagi nie świadczy o przejściowym kryzysie, ale o ograniczeniach w funkcjonowaniu intelektualnym.
Deficyty uwagi mogą objawiać się również poprzez:
- przeoczenia elementów zadania,
- niedokładnym wykonywaniu prac,
- trudności w utrzymaniu uwagi i zrozumieniu dłuższej, złożonej wypowiedzi lub tekstu,
- wykonywaniem zadań bez stosowania się do instrukcji,
- trudnościami z dokończeniem zadań,
- kłopotami z utrzymaniem porządku w miejscu pracy,
- niedotrzymywanie terminów,
- realizacji zadań nie po kolei lub pomijanie elementów,
- unikanie aktywności, które wymagają wysiłku intelektualnego,
- gubienie przedmiotów, zapominanie o nich,
- niezapisywanie treści w czasie lekcji (np. prac domowych na koniec lekcji),
- zapominanie o wyznaczonych aktywnościach,
- przerywanie wypowiedzi innych,
- niecierpliwość, trudności w czekaniu na swoją kolei,
- trudności w zrozumieniu polecenia, które jest złożone.
Jak wspierać uczniów z zaburzoną koncentracji uwagi?
Pierwszym krokiem dorosłego powinno być zaakceptowanie trudności ucznia. Jeśli nauczyciel przypisuje uczniom z deficytami uwagi złe intencje, uważa, że niewystarczająco się starają, trudno mu będzie ich wesprzeć. Kłopoty w zakresie koncentracji uwagi to autentyczny, wpływający na całokształt funkcjonowania problem. Uczeń nie ma możliwości, by w pełni kontrolować swoją koncentrację uwagi. Dlatego warto unikać stosowania presji i krytykowania uczniów, którzy mają w tym zakresie kłopot. Sami wystarczająco często konfrontują się z własną bezradnością, czują silną frustrację, gdy nie spełniają oczekiwań innych. By ich wesprzeć, warto spróbować przede wszystkim obniżać towarzyszące im napięcie. Jak? Na przykład:
- normalizując kłopoty (to normalne, że czasami trudno się nad czymś skupić, zwłaszcza, gdy się stresujemy, martwimy lub źle czujemy – fizycznie lub psychicznie),
- reagując na trudności, nie na konsekwencje objawu (widzę, że ci ciężko się na tym skupić, wydaje mi się, że jesteś myślami gdzie indziej, może potrzebujesz pogadać?),
- zapraszając do wspólnego poszukiwania rozwiązań (zauważyłem, że szybko się ostatnio rozpraszasz, mam poczucie, że ci trudniej w szkole. Zastanawiam się, co by mogło ci pomóc, może razem nad tym pomyślimy?),
- monitorując poziom uwagi ucznia (hej, potrzebujesz, żebym powtórzył? Chyba się zamyśliłeś na chwilkę),
- pracując razem z nim nad efektywną koncentracja (Wydaje mi się, że ten temat jest trudny i łatwo się przy nim rozproszyć. Może chwilkę poruszamy się, zrobimy kilka ćwiczeń ruchowych i wrócimy do niego po krótkiej przerwie?).
Dla uczniów, którzy mają trudności z selekcją bodźców z otoczenia istotne będą pewne modyfikacje w środowisku szkolnym. Są pewne proste zabiegi, które pomogą im w skupieniu uwagi na bodźcu przewodnim, np.:
- ograniczenie ilości przedmiotów w polu uwagi,
- miejsce w klasie blisko nauczyciela, z daleka od okna,
- ustalenie z nauczycielem dyskretnego, niestygmatyzującego znaku, który przywołuje uwagę ucznia (np. położenie mu ręki na ramieniu),
- drukowanie kart pracy, sprawdzianów jednostronnie, tak, by uczeń nie pominął żadnej strony,
- dzielenie materiału na mniejsze części i zadawanie go uczniowi kolejno, gdy skończy poprzednią partię (np. test można rozciąć tak, by na karteczce było jedno zadanie i uczeń dostaje kolejny, gdy skończy poprzedni),
- polecenia do zadań warto napisać w formie zdań prostych, tak, by uczeń wykonywał je kolejno (zdania złożone mogą sprawić, że uczeń z deficytem uwagi pominie jakiś element),
- warto zachęcać ucznia do tworzenia checklisty z przedmiotami, które powinien zabrać do szkoły lub zadaniami do wykonania,
- wybrana dyżurna osoba może napisać np. na klasowym czacie jakie są prace domowe (uczniowie z deficytami uwagi ich nie notują lub o nich zapominają),
- uczeń może w trakcie wzmożonego wysiłku umysłowego (np. w trakcie testu) założyć wygłuszające dźwięki z otoczenia słuchawki.
Z dalszej części artykułu dowiesz się m.in.:
- Co wpływa na zmniejszenie jakości koncentracji uwagi u uczniów?
- W jaki sposób zaburzenia takie jak ADHD, depresja, zaburzenia lękowe, PTSD wpływają na koncentrację uwagi?
- Jakie trudności mogą wskazywać na deficyty uwagi u uczniów?
- Jaki wpływ na koncentrację uwagi mają czynniki środowiskowe?
|